Pijn

Wat doet er eigenlijk pijn en om welke aandacht vraagt dat?

“Niks voelen, dat is eigenlijk nog het ergste.” Dat vertelde een student biomedische wetenschappen tijdens een filosofiecollege over geluk. Pijn of verdriet geeft nog een leidraad, een richting om dat te boven te komen. Een vooruitzicht. Niets voelen, dat is erger. Dan vallen de richtingaanwijzers in je leven weg. Leeg. Grondeloos.

Onverwacht kom ik dan direct op de positieve kant van pijn. Pijn heeft een duidelijke en onmisbare functie in ons leven. Het zegt ons waar we niet moeten zijn. Zoals pijn ons waarschuwt voor wat schadelijk is. Pijn zegt ons ook waar we wel moeten zijn. Het wijst ons precies de plek die gekwetst is en dus aandacht vraagt.

Zou het al uitmaken om zo naar pijn te kijken of te luisteren? We kennen het waarschijnlijk allemaal. Een hoofdpijn die weer opspeelt, stijve schouders, een pijnlijk gewricht, een steek bij je hart. Vaak weten we ook wat de boodschap is. We zijn te druk. We maken ons teveel zorgen. Of je wordt je er weer van bewust dat je verkrampt in iets waar je je in vastbijt. Pijn heeft altijd een boodschap. En soms zelfs een heel verhaal.

Ik ken het natuurlijk ook. Op mijn borstbeen voel ik een plek die gevoelig is. Dit heeft duidelijk geen fysieke oorzaak. Het vraagt duidelijk wel mijn aandacht. Wat doet er nu eigenlijk pijn? Om welke aandacht vraagt het dan? Is het nodig om het hele verhaal in beeld te hebben? Is het al genoeg als ik er gewoon met mijn aandacht bij ben. Juist zonder allerlei gedachten?

Dat laatste, dat werkt eigenlijk altijd. Dat is mijn ervaring. Ook bij fysieke pijn. Zo kunnen ontspannen is een sleutel om pijn te laten verdwijnen of te verzachten. Mijn aandacht voor het gevoel in mijn lichaam bracht me bij een moment in mijn leven waarop ik een deur in mijn hart heb dicht gedaan. Mijn lichaam zegt: die deur mag weer open. Het hele verhaal doet er misschien niet eens zo toe. Of is het hele plaatje waarin ik mijzelf volledig kan zien wel nodig om te ontspannen wat ik in mijn lichaam heb vastgezet? Het verhaal dat pijn ruimte geeft om op te lossen, te verzachten of verzorgd te worden. Of de oorzaak nu fysiek is of niet. Ook vroeg ik me af of eigenlijk niet alle pijn een plek is waar verbinding verbroken is. In de traditie van de Westerse cultuur zijn we niet gewend om pijn op die manier een bedding te geven of te genezen vanuit verbinding.

Vanuit de Westerse filosofie is een wantrouwen ontstaan voor het lichamelijke. De oorsprong hiervan ligt in het hoger waarderen van het ‘hogere’, de hemel, de ziel. Het lagere,  dat is het aardse, de materie, ons lichaam, is minder in waarde. Het denken, en dan met name het rationele denken, kan als een soort tussenpost deze scheiding begrijpen. En het is dit denken dat ons naar het hogere kan (terug) brengen. Descartes (de 17^de eeuwse filosoof bekend om zijn “ik denk dus ik ben”) versterkt dit dualisme tussen lichaam en geest. Het zintuigelijk waarnemen en lichamelijke gewaarwordingen leveren onbetrouwbare informatie. De wetenschap die zich in die zelfde tijd ontwikkelt, vindt vanuit het rationeel denken betrouwbare kennis. De medische wetenschap richt zich op de mens vanuit dit rationeel denken. Het lichaam wordt gezien als een mechanisme dat vanuit de ratio kan worden gestuurd. En kan worden gerepareerd. Dit is, heel in het kort zoals je merkt, de achtergrond van onze westerse wetenschap en geneeskunde. In haar ontwikkeling duikt zij steeds verder ons lichaam in tot in onze cellen. En daar doet zij prachtige kennis op. Die in relatie met technologische mogelijkheden opzienbarende resultaten boekt.

Het maakt ook inzichtelijk dat andere benaderingswijzen zo welkom zijn, die uitgaan van de kracht van ons lichaam en ons natuurlijke vermogen te herstellen. Zienswijzen met oog voor de wijsheid van het lichaam en voor hoe we daarnaar kunnen luisteren. Een benadering vanuit het hele verhaal van wie we zijn. De verbinding met onszelf, met anderen, onze omgeving. En ja, wat mij betreft ook onze verbinding met de hele kosmos.

Wanneer ons rationeel vermogen domineert missen we een belangrijke wegwijzer. Pijn is dan een verschijnsel dat we vanuit een mechanisch wereldbeeld onder controle willen krijgen. Maar voelen is een wezenlijk kenmerk van ons bestaan. En pijn een onvermijdelijk deel daarvan. Deze kwetsbaarheid hoort bij ons mensen. Volgens de Amerikaanse hedendaagse filosoof Martha Nussbaum is dat geen zwakte die overwonnen dient te worden. Kwetsbaarheid laat ons juist zien wat voor ons van waarde is. Waar we aan hechten, van wie we houden, alles waar ons hart naar uitgaat. Het laat ook zien waar verschillen zijn tussen mensen en wat voor ons confronterend is. Dit geeft ons een leidraad voor hoe we met elkaar om willen gaan; een basis voor een ethiek waarin we bereid zijn rekening te houden met hoe we geraakt kunnen worden en om daarvoor zorg te dragen. En ook, wanneer we kwetsbaarheid juist zien als een vermogen om aangedaan te worden, elkaar de ruimte te geven om ons langs die weg te ontwikkelen. Langs het pad wat voor jou van waarde is. Om onszelf zo te leren kennen en om oog te krijgen voor onze eigen kwetsbaarheid, zo zegt zij, is literatuuronderwijs een geschikte manier. Verhalen waarin we onszelf gespiegeld kunnen zien. Verhalen die een verkenning mogelijk maken over de grens van je gegeven situatie. Verhalen die je kunnen raken op plekken waarvan je niet wist dat je ze had. Hiermee wil ik natuurlijk niet zeggen dat we met ons neus in de boeken moeten verdwijnen. Maar dat we ons mogen laten raken. Tot in het hele verhaal.

Onze kwetsbaarheden tonen dat we afhankelijk zijn.  Ons bestaan is verweven met dat van anderen en onze omgeving. Wat ons verbindt en waarmee we ons verbonden voelen, is de bron van de meest waardevolle ervaringen. En daarmee tegelijk onze grootste kwetsbaarheid. En weer vraag ik: Is pijn de plek waar een verbinding verbroken is? In onszelf, met onszelf, met anderen, met onze omgeving, de natuur. En ja, de verbinding met het kosmisch geheel. De aandacht die pijn dan vraagt, fysiek, mentaal, energetisch, een welkome waarschuwing of ondragelijk op de grens van leven en dood, de aandacht die het vraagt is het hele verhaal.

En misschien is het hele verhaal heel eenvoudig. Misschien is communicatie de werkende kracht in het hele universum. Misschien is communicatie, wat letterlijk samen (com-) bouwen (munir) betekent, het scheppende principe dat op alle niveaus werkzaam is. In onze cellen, tot op subatomair niveau. In de uitwisseling tussen mensen en andere levensvormen. Kortom, de communicatie tussen alle delen van het universum op micro en macro niveau. De universele taal die door alles wordt waargenomen? Trilling.

Kun je je dit voorstellen? Kun je je voorstellen dat je in verbinding staat met het geheel. Dat jij deze individuele mens bent, daarmee specifiek jouw plek inneemt, en tegelijk de verbinding bent en voelt met de hele puzzel. Wat biedt dit beeld of deze ervaring ons ten aanzien van pijn?

Het hele verhaal sluit niets uit. Daarin heeft alles een plaats. Het hogere,  het lagere, de ziel, het lichaam, de wetenschap, een rationele benadering, technologische mogelijkheden, een holistische kijk, de wijsheid van het lichaam, de analyse en de verbinding van alles met alles. In het verhaal waarin alles een thuis heeft, valt een weerstand weg. Een spanning lost op. Mogelijk dat we in deze ontspanning ruimte ervaren voor onszelf; om ons vermogen te ontwikkelen om onze aandacht zo te richten dat we gekwetste verbindingen kunnen herstellen of nieuwe verbindingen kunnen maken. Op fysiek, mentaal, emotioneel of energetisch niveau. Mogelijk biedt ‘het hele verhaal’ dan een sleutel om met pijn om te gaan. Om welke pijn dan ook te helen, te verzachten of als ze blijvend is, te verzorgen.